50. YILINDA BİR RASATHANE: AUKR

Yeni ve vefa örneği adıyla “Ankara Üniversitesi Kreiken Rasathanesi” bu yıl 50. yılını kutluyor. Bir kurumun, 50. yılı olması, 50 yıl boyunca astronom yetiştirmiş olması ve halen çalışmaya devam ediyor olması gerçekten ülkemiz için saygı duyulası bir başarıdır. Özellikle toplumumuzdaki temel bilimlere karşı olan umursamazlığın gölgesinde AUKR’nin verdiği mücadele okumaya değer.

Her Zaman “Önce Geçmiş”

Biz astronomlar, yıldızların geçmişlerine bakarız. Işık hızının sonlu olması yıldızlara baktığımız zaman onların şu andan çok daha önceki zamanlarını görmemizi sağlar. Yani astronomi, “geçmişini bilmeyen, geleceğini de bilemez.” sözünü doğrular niteliktedir. AUG’nin geçmişine baktığımızda kısa zamanda çok hızlı gelişen bir rasathane görüyoruz. 1954 yılında Ankara’da gözlemsel astronomi başlatmak adına Ankara Üniversitesi Fen Fakültesine bağlı bir gözlemevi kurulması kararlaştırılıyor. Fakülte binalarının şehir içinde olmasından dolayı, bu iş için görevlendirilen Hollanda’lı astrofizikçi Prof. Dr. Egbert Adriaan KREIKEN, gözlemevinin, Ankara’nın 18 km güneyinde, şehir ışıklarından uzak (o dönem için), ulaşımı kolay ve yıllık yaklaşık 300 açık gözlem gecesine sahip bir yer olan Ahlatlıbel’de olmasını sağladı. Bu bölge anlatılanlar kadarıyla ODTÜ’ye ait idi ve ODTÜ’den satın alındı. Ormanlık alanın içerisinde bulunan arazide çalışmalar 1959 yılında başlatılabildi.

O zamanın maliyeti ile yaklaşık bir milyon lira harcanarak bir merkez bina ve üç gözlem binası yapıldı. Gözlemevi binalarının tamamlanması ile Kreiken’in bağlantıları sayesinde Hollanda PTT’si tarafından üretilen radyo teleskop, 15 cm çaplı f/10 odak oranına sahip bir astrograf, 15 cm çaplı güneş gözlemleri için yapılmış bir Zeiss Coude teleskop, Hilger Watt mikrofotometre ve iris fotometresi satın alınarak gözlemevine yerleştirildi.

Rasathane, 26 Ağustos 1963’te ülkemizde düzenlenen Uluslararası Astronomi Toplantısı ile resmen açıldı. O dönemde yapılan bazı çalışmalara gelince, Prof. Kreiken tarafından ana binanın çatısında çıplak gözle, bugün yoğun bir şekilde yapılmakta olan çalışmaların temeli olan fotometri uygulamaları gerçekleştirildi, Astrograf ile çekilen fotoğraflar Blink komparatörde incelenerek değişen yıldız, küçük gezegen ve kuyrukluyıldız konularında ilginç çalışmalar ortaya kondu. Radyo teleskop ve Zeiss Coude teleskobu kullanılarak 1968 yılından 1989 yılına kadar Zürich Gözlemevi ve daha sonra Belçika’daki Sunspot Index Data Center ile yapılan işbirliği ile Güneş leke gözlemleri yapıldı. 1970 Yılında Prof. Dr. Herczeg’in önerisi ile yıldızların fotoelektrik fotometri gözlemlerinin yapılmasına karar verildi. Bu amaçla İsviçre’den 30 cm çaplı bir teleskop alındı.

Eski teleskoplardan birinin yerine konulan bu teleskopta ilk fotometrik gözlem Türk astronomisine sayısız katkıda bulunmuş Zeki ASLAN ve Zeki TÜFEKÇİOĞLU tarafından gerçekleşmiştir. Bu teleskop 1991 yılında modernize edilmiş fakat kurulduğu ilk yıldan beri sayısız çalışmaya imza atılmasını sağlamıştır. 2009 yılında yerine 35 cm’lik daha modern bir teleskop yerleştirilecek diye emekliye ayrılmıştır. Bu teleskopla da bu yaz çalışmaya başlanılması planlanıyor.

2007 Yılında rasathanenin modern astronomi çağını yakalaması 40 cm’lik teleskop ve yüksek çözünürlüklü CCD kamera alınmasıyla devam ediyor.

Rasathane sadece gözlem aleti alışveriş yeri olmamış, Türk astronomisinin lokomotifi olan sayısız insan yetiştirmiştir. Burada çalışmış, Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri bölümünden mezun olmuş kişilerin bir çoğu uluslararası çapta başarılarının yanı sıra ülkemizde diğer bölümlerin ve rasathanelerin açılmasında ön ayak olmuş insanlardır.  Prof. Kreiken ülkemiz ve rasathanemiz için çok önemli bir kişidir. Onun sayesinde bu çalışmalar başlatılmış ve bir çok öğrencisini yurt dışına gönderip orada eğitim almalarını sağlamıştır. Bir işbirliğiyle, daha o zamanlarda ülkemize 1 metrelik teleskop getirtmek planı gerçekleşmek üzereyken zamansız bir kalp krizi ile aramızdan ayrılması belki de astronominin ülkemizdeki gelişimini yavaşlatacak bir büyüklükte bir olaydır.

Günümüz

Günümüzde mevcut gözlem aletleriyle bilimsel çalışmalarına devam eden rasathanede 35 cm’lik teleskobun açılması heyecanı var. Bina düzenlenmesinin tamamlanmasının ardından bu yaz yerleştirilip bilimsel çalışmalara başlanılacak. Böylelikle rasathanede proje usülüyle çalışacak 2 adet teleskop olacak.

Bunlar sevindirici haberler tabi. Şehrin ahlatlıbel tarafına genişlemesi, İncek’e siteler yapılması rasathaneyi maalesef daha çok ışık kirliliğinin içerisinde bırakıyor. Dolayısıyla bilimsel gözlemler ciddi oranda sınırlandırılmış oluyor. Diğer bir rahatsız edici olay (en azından bazı insanları) merkez binasına ekler yapılarak Ankara Üniversitesi Vakıf Okulları yapılmış olması ve arazinin neredeyse tamamının o okulun bir parçası olmasıdır. Bu durumun Prof. Kreiken’in kemiklerini sızlatıp sızlatmadığını merak etmekteyim doğrusu.

Tabiki rasathaneyi sadece bu kıstaslar belirlemiyor. Yapılan bilimsel çalışmalar buranın kalitesini belirliyor ve geleceğe umutla bakılmasını sağlıyor. Günümüzde bilimi toplum ile yakınlaştırabilmek adına 2006’da başlatılan halk günleri ve özel etkinlikler astronomi ile insanların ortak payda da buluşmasını sağlıyor.

Etkinlikler ve 50. Yıl

Rasathane aslında rutin etkinliklerine tüm hızıyla devam etmekte. Her ay düzenli olarak düzenlenen halk günlerinde belirlenen bir konsepte göre içerik ve gözlem imkanları halka sunuluyor. Kurulan seyyar teleskoplar ile gözlemler yapılıyor, her yerde olan uzmanlara istenilen sorular sorulabiliyor, gökyüzü anlatımı dinlenilebiliyor ve rasathanede o güne kadar kullanılan bütün cihazların bulunduğu müzeyi ziyaret edebiliyorsunuz. Özel etkinliklerin tek farkı konsepti orada çalışanların değil evrenin belirlemesi. Göktaşı yağmuru, tutulma veya geçiş gibi nadir görülen olaylarda düzenlenen etkinliklerdir.

Bu etkinliklerin yanı sıra randevu ile ayarlanan okul ziyaretleri veya grup ziyaretleri de yapılabiliyor. Her seferinde sizlere istenen konu hakkında sunum ve eğer hava koşulları uygunsa gözlem yaptırıyorlar.

50. yıl olması sebebiyle aslında her zaman düzenlenen etkinliklere daha bir organize ve içeriği dolu şekilde hazırlanan rasathane asıl kutlamayı rasathanenin kuruluş tarihi olan ağustos ayında perseidler ile birlikte düzenleyecek.

Gelecek

Benim açımdan şu anda pek parlak gözükmeyen ülkemizin geleceğine, bu tarz kurumların ve çalışanlarının işlerine bağlılığı, severek yapmaları ve devamlılıkları ışık tutmaya devam edecektir. Astronomi gibi insanın hayata bakışını tamamen değiştirebilecek bir bilim dalı ne kadar çok insana, özellikle de çocuklara ulaşırsa o kadar iyi olacağı aşikardır. Ankara Üniversitesi Kreiken Rasathanesi özellikle bu konuda üzerine düşeni uzun zamandır fazlasıyla yapmakta. Bu konular böyle güzel ilerlerken bilim’e katkıda bulunmayı ihmal de etmemek gerekir. Rasathane birbirinden değerli bilim insanlarını barındırıyor. Fakat bu popüler uğraş vakitlerinin büyük bir kısmını aldığından bilim yapmaya ayrılabilen zamanın verimsiz olması gayet normal. Eğer yükseklerde bulunan öğretim kurumlarımız bu ihtiyacı görebilir ve bölüm kapatmak yerine bu şekilde kadrolar açılabilirse hem bilim hem de bilim-toplum çok verimli ilerleyebilir.

Bahsettiğim etkinlikler ve diğer bilgileri ayrıntılı olarak öğrenmek için:

rasathane.ankara.edu.tr