İnsanlar, hayvanlar alemindeki diğer canlılara göre daha tuhaf özelliklere sahipler. Bunlardan biri de menopoz. 40 yaş civarına gelince, kadınlar çocuk yapma yetilerini kaybediyorlar, ama menopoza girdikten sonra yıllarca yaşamlarını sürdürüyorlar. Evrimsel açıdan, bu durumda sormamız gereken bir soru var: Genlerini bir sonraki nesile geçirme yetisini kaybeden bir canlının daha uzun yıllar yaşamını sürdürebilmesinin nedeni nedir? Ya da bir başka deyişle, neden ölene dek bebek sahibi olamıyoruz?
Bu soruyu yanıtlamaya yönelik ilk girişim, 1966 yılında öne sürülen “yardımcı nineler” kavramıydı. İleri yaştaki kadınlar, üreme kabiliyetlerini kaybetmiş olsalar bile, çocuklarına yardım ederek, torunlarının büyütülmesine destek olarak, genlerinin bir sonraki nesile geçmesini garantiliyorlar. Elimizde, bu yardımcı nineler hipotezinin insanlarda da geçerli olduğunu gösterecek bazı veriler var. Yapılan çalışmalara göre, anneler, kız çocukları üreyebilecek yaşa geldiklerinde çocuk doğurma yetilerini kaybedip, çocuk yetiştirmeye yardımcı bir role büründüklerinde, hayatta kalan torun sayılarında artma oluyor. Böylece bu nineler, genlerinin bir sonraki nesillere daha başarılı bir şekilde aktarılmasını sağlıyorlar.
Yakın zamanda, Exeter Üniversitesi’nden Emma Foster, menopoza giren bir diğer tür olan katil balinalarda da benzer süreçler gözlemledi.
Katil balinalar, ya da orkalar, 30-40 yaşlarında üreme kabiliyetlerini kaybetmelerine rağmen 90 yaşlarına dek yaşayabiliyorlar. Katil balinalar, doğdukları sürü içinde kalıyorlar, böylece yaşlanan annelerin kendi yavruları ve torunlarına yardım etme şansları oluyor. Mike Bigg’in 1970’lerde yüzgeç fotoğraflarına bakarak katil balinaları birbirinden ayırabildiğini keşfetmesinin ardından, bilim insanları Kuzeybatı Pasifik sahillerinde, Washington ve British Colombia bölgesindeki balinaların nüfus sayımını yapmaya koyuldular. Ken Balcomb’un önderliğindeki ekip, 589 balina tespit etti, hatta bu balinaların aile bağlarını da kayda geçirdi.
Foster, bu verileri inceleyerek, annenin varlığının yavruların hayatta kalmasında çok önemli bir faktör olduğunu buldu. Bu durum, yavruların yetişkin olmaları halinde de geçerliydi. Anneleri öldüğünde 30 yaşında veya daha genç olan erkek yavruların, annenin ölümünü izleyen yıl içinde ölme ihtimalleri 3 kat daha fazlaydı. Anne öldüğünde 30 yaşından büyük olan erkek yavruların ölme ihtimali ise 8 kat artıyordu.
Çalışmaya göre, menopoza girmiş annelerin etrafta bulunması, hala doğurgan olanların etrafta olmasından daha avantajlıydı. Ortalamada, 30 yaşından büyük erkek balinaların ölüm oranları, annelerinin hayatta ve menopozda olması halinde, anneleri ölenlere göre 14 kat daha fazla oluyordu. Bu veriler, annelerin yetişkin erkek balinaları hala gözettiğine işaret ediyor. Belki anneler oğullarının avlanmasına yardım ediyor, ya da rakipleri ile kavga sırasında onları koruyup kolluyorlar.
Foster, dişi yavruların, annelerine erkek yavrular kadar bağımlı olmadığını saptadı. Annenin ölümü, genç dişi yavruların yaşama şanslarını etkilemiyor. Yaşlı dişi yavruların ölüm ihtimali ise, annenin ölümünü izleyen yıl içinde üç kat artıyor. Exeter Üniversitesi’nden Michael Cant, “Orkaların sosyal davranışlarını, özellikle de annelerin varlığının sunduğu avantajları öğrenmek çok iyi olurdu. Ama bu hayvanlarla çalışmak çok zorlu, elimizdeki verileri çok uzun zamanda ve meşakkatle toplanan veriler. Bu kısıtlayıcı faktörlere rağmen, varılan sonuçlar çok motive edici.” diyor.
Foster, dişi yavruların, annelerinin yokluğundan erkeklere göre çok daha az etkilendiğini de saptadı. Annenin ölümünün ardından, genç dişi yavruların ölüm ihtimalinde herhangi bir değişiklik olmuyordu. Sadece yaşlı dişi yavruların ölüm ihtimali 3 kat artıyordu, ki bu erkeklerin ölüm oranına göre çok daha az. Yukarıdaki grafikte de görebileceğiniz gibi, annelerin ölümünün dişi yavrulara olan etkisi(kırmızı çizgiler) ile erkek yavrulara olan etkisi(mavi çizgiler) oldukça farklı.
Cinsiyetler arasındaki bu fark, aslında tam da öngürdüğümüz durum. Kendinizi anne katil balinanın yerine koyun. Katil balinalar, gruplar arası çiftleşirler, yani oğlunuzun yavruları bir başka sürüde doğup yetiştirilirken, kızınızın yavruları kendi sürünüzde kalıp, kaynaklar için sizinle yarışmaya başlayacaklardır. En az rekabetle, en fazla sayıda torun sahibi olmak için, kızlarından ziyade oğullarına destek olması anne katil balina için çok daha avantajlıdır.
Cant, “Bu sonuçları görmek bizim için çok heyecan verici” diyor. “Eğer deniz memelilerindeki menopozu iyi anlayabilirsek, bu kendi tarihimizi şekillendiren etmenleri de daha iyi anlamamızı sağlayabilir.”
Meraklısına Notlar:
İnsanların neden menopoza girdiklerine ilişkin daha önce yapılmış pekçok çalışma ve öne sürülen açıklama var. Bunların büyük bir kısmını, bugün elimizdeki verilerle eleyebiliyoruz. Önceleri, yaşlılığın modern toplum yaşantısının bir sonucu olduğu, ve insanların menopoz sonrası yaşları aslında göremedikleri öne sürülüyordu. Oysa artık biliyoruz ki, avcı toplumlarda da menopoz kavramı vardı ve kadınlar menopoza girdikten sonra oldukça uzun süreler yaşıyorlardı. Paraguay’daki Ache kavmi ve Tanzanya’daki Hadza kabilelerindeki kadınların en az yarısı 45 yaşına dek yaşıyor. 60’lı yaşların sonuna dek hayatta kalanlar da azımsanmayacak sayıda.
Bazı başka bilim insanları, kadınların belirli bir zaman sonra yumurta hücrelerinin tükenmesi nedeniyle menopoza girdiklerini düşünüyorlar. Kadınlar sabit sayıdaki yumurta hücrelerine sahipler, hayatları boyunca bu hücreleri harcıyorlar. 40’lı yaşlarda harcanan hücre sayısı iki katına çıkıyor. Ancak, uzun yaşam yumurtalıkların çalışmasının belirli bir zaman sonra durmasını gerektirmiyor. Uzun ömürleri olan filler ve mavi balinalar gibi diğer memeliler 60, hatta 90 yaşına dek üreme yetilerini muhafaza edebiliyorlar.
Menopoz nedenlerine ilişkin bir başka teori de, 2007 yılında Dustin Penn ve Kenn Smith tarafından ortaya atılan bir teori. “Kadınların, çocuk doğurmayı bırakma nedeni, aynı atletlerin erken yaşta spor yapmayı bırakması gibi bir durum, vücutları artık bu yükü kaldıramaz oluyor. Çocuk doğurmak, kadın bedeni için ciddi bir yük, belirli bir yaştan sonra hem anne hem de çocuk için tehlikeli olmaya başlıyor. Menopoz, çocuk sahibi olma yükünü evrimsel olarak ortadan kaldıran bir süreç”.
Kaynaklar:
- Why do killer whales go through menopause? Ed Yong. Not Exactly Rocket Science.
- Foster, Franks, Mazzi, Darden, Balcomb, Ford & Croft. 2012 Adaptive Prolonged Postreproductive Life Span in Killer Whales. Sciencehttp://dx.doi.org/10.1126/science.1224198
Yorum Ekle