Podcast (acikbilimradyo): Play in new window | Download
Subscribe: RSS
Bu hafta sizlere mucitler tarihindeki elim bir olayı anlatacağım. Topsy’nin ölümünü…
Topsy, mucit Thomas Edison’un Nikola Tesla’ya açtığı savaşta bir adım öne geçebilmek için infaz ettirdiği filin adıdır. Kan donduran infaz 4 Ocak 1904’te gerçekleşmiştir. Peki, ne oldu da Edison’un, bir filin elektrikle öldürülmesine yol açacak kadar gözü döndü?
İki mucit arasındaki ilişki Edison’un ABD’ye yeni gelmiş Sırp mühendis Nikola Tesla’yı işe almasıyla başladı. O yıllarda Edison, mucidi olduğu akkor lambanın kullanımını yaygınlaştırmak adına kurduğu elektrik santraliyle meşguldü. Edison’un elektrik santrali bugünkülerin aksine “doğru akım (DC)” üretmekteydi. Doğru akımın taşınma problemleri nedeniyle New York sokakları adeta bir kablo cehennemine dönmüştü. Öyle ki, hemen her gün tellere dokunan bazı meraklı çocuklar ya da telleri görmeyen dikkatsiz yetişkinler elektrik akımına kapılarak hayatını kaybediyordu.
Tesla, patronu Edison’a alternatif akıma (AC) dair buluşlarından bahsetmiş, bu akımı kullanmanın daha zahmetsiz ve emniyetli olabileceğini iddia etmişse de Edison ticari nedenlerle Tesla’ya kuak asmamıştı. Birbirine tamamıyla zıt olan karakterleri ve anlayış farkları nedeniyle ikilinin arasındaki uçurum günbegün açıldı ve nihayet bir gün Tesla istifayı basıp Edison’u terk etti
Vakit kaybetmeden kendi çalışmalarına başlayan Tesla, AC elektrik motoru için bir sermayedar bulmayı başardı. Finansörünün de desteğiyle 1887 yılında AC motor ve enerji iletimi ile ilgili jeneratörlerden, transformatörlere, pek çok araç için yedi ayrı patent başvurusunda bulundu. Bir süre sonra Westinghouse firmasının kurucusu George Westinghouse bu patentlerin değerini görerek Tesla ile çalışmayı kabul etti. Artık arkasında sermaye gücü olan Tesla’nın yükselişi Thomas Edison’u ve yatırımlarını tehdit etmeye başlamıştı çünkü gerçekten de doğru akımın ciddi dezavantajları vardı.
En basitinden, DC’nin gerilimi doğası gereği kolay değiştirilemiyordu. O dönemde farklı cihazlar farklı gerilimlere sahip olduğundan, farklı gerilimli her tür cihaz için farklı iletim hatları kullanılyordu -ki şehri kablo cehennemine çeviren detay buydu. Oysa alternatif akım öyle değildi. Dağıtım tek şebekeden yapılabiliyor ve elektrik hangi amaçla kullanılacaksa, gerilimi cihaza girmeden önce kolaylıka değiştirilebiliyordu. Alternatif akımın kullanılmaya başlanması, şehri kablo çöplüğü olmaktan kurtarabilirdi.
Bu gerçek karşısında yatırımlarını kaybetme riskiyle karşı karşıya kalan Edison, alternatif akıma kara çalma eylemlerine girişti. İlk olarak Edison’un asistanları halka açık gösterilerde alternatif akımla kedi ve köpekleri öldürmeye başladılar. Sanki doğru akım hayvanları öldürmüyormuş gibi… Sonra, propaganda taktiklerini pek iyi bilen Edison, New York eyalet hapisanesine AC ile çalışan elektrikli sandalye yaptı. “Yüce Gönüllü(!)” Edison bunun için beş kuruş bile almadı.
Tesla’dan hırsını alamayan ve korkusu dinmeyen Edison, AC’ye kara çalmak için yeni yollar bakındığı sırada fırsat ayağına geldi: New York sirkinin meşhur fili Topsy’nin, üç kişinin ölümüne neden olduğu için öldürülmesine karar verilmişti. Yetkililere koşan Edison, filin elektrikle öldürülmesi fikrini kabul ettirdi. Elbette bu elektrik akımı “alternatif akım” olacaktı! Maalesef zavallı Fil, bir AC kaynağından 6000 volt elektrik verilerek 1500 kişinin gözleri önünde öldürüldü. Olayı kendi lehinde propaganda aracı olarak kullanmak isteyen Edison, başkalarına da izletebilmek için filin infazını baştan sona filme aldı.
Yeri gelmişken Edison’la Tesla arasında geçtiği iddia edilen bir dedikoduyu da aktaralım: Edison, bir gün Tesla’ya arızalı bir DC jeneratörünü tamir ederse 50 bin dolar ikramiye ödeyeceğini söyler. İcatlarını geliştirmek için paraya ihtiyaç duyan Tesla, jeneratörün tamirini kısa sürede bitirir. Vaat edilen karşılığı istemek için Edison’un karşısında çıktığında hayal kırıklığına uğrar, çünkü Edison “Sende Amerikan espri anlayışından eser yok Tesla!” diyerek mucidin haftalık 10 dolar olan maaşını 18 dolara çıkarmakla yetinir.
Kaynaklar:
- Işıl Arıcan (2013), “AC/DC Savaşları“, Açık Bilim.
- Wikipedia, “Topsy (elephant)” maddesi
Yazan ve Seslendiren: Tevfik Uyar
Kurgu ve Montaj: Kübra Karacan
Müzik: http://www.bensound.com (CC)
Yorum Ekle