BU NOBEL BAŞKA NOBEL: IG NOBEL ÖDÜLLERİ

Dev pandaların dışkısından elde edilen bakterilerin, mutfak atıklarını %90 oranında azaltabildiğini biliyor muydunuz?  Ya da farklı yüzeylerde sürüklenen koyunlara uygulanan kuvvetlerin nasıl değiştiğini hiç merak ettiniz mi?  Peki, yere düşen bir ekmeğin ne kadar zaman içinde yerden alınırsa güvenle yenilebileceğini biliyor musunuz?

İşte, bilim insanları yaptıkları pekçok çalışmanın yanında, bu ve benzeri tuhaf konularda da merakınızı gidermek için gece gündüz çalışıyorlar. Bu garip çalışmalar boşa gidiyor, kimse kıymetlerini bilmiyor diye üzülmeyin!  Her yıl Eylül ayında, bilim dünyasının en prestijli ödüllerinden biri olan Nobel Bilim Ödülleri’nin açıklanmasından yaklaşık bir ay önce Ig Nobel Ödülleri bin kadar seyirci huzurunda sahiplerini buluyor.

Ig Nobel ödülleri, bir bilimsel hiciv dergisi olan Journals of Improbable Research tarafından başlatılan bir aktivite.

İlk defa 1991 yılında düzenlenen Ig Nobel ödüllerinin ismi “aşağılık”, “bayağı” anlamına gelen ingilizce “ignoble” kelimesinden geliyor. Bu kelimenin Nobel ödülleriyle olan isim benzerliğinden yola çıkarak, gene bir hiciv ile ödüllere Ig Nobel ödülleri denmiş. En başlarda, ödüller tekrarlanamayan, hatta mümkünse tekrarlanmaması gereken absürd ve anlamsız çalışmalara veya alay etme amaçlı veriliyormuş. Zamanla Ig Nobel ödüllerinin medyadaki popülerliği arttıkça bu bakış açısı kısmen değişerek son yıllarda bilim, teknoloji ve tıp alanında insanları önce güldüren, sonra da düşündüren bilimsel araştırmalara doğru kaymaya başlamış. Ancak, ilginç bilimsel çalışmaların yanısıra, eleştiri veya alay amaçlı ödüller -sayıları azalmış olsa da- hala verilmeye devam ediliyor.

Ig Nobel ödül töreni, her yıl Harvard Üniversitesi’ndeki Sanders Salonu’nda gerçekleşiyor. Tören, sunucunun geri sayımının ardından bin kadar katılımcının sahneye kağıt uçaklar atması ile başlıyor. Daha sonra, törenle sahneye düşen uçaklar süpürülüyor, ödül alanlar teker teker sahneye çağrılıyorlar ve gerçek Nobel ödülü kazanmış bilim insanlarının takdim ettiği, şekli her yıl yeniden tasarlanan ödüllerini kabul ediyorlar.

Her ödül sahibinin kısa bir konuşma yapma hakkı var. Ig Nobel’leri düzenleyen ekip, bilimsel kongrelerde ödül alan bilim insanlarının yaptıkları uzun ve sıkıcı konuşmalara da bir çare bulmuşlar: Bayan Sweetie Poo!  Ödülü kabul etmek için sahneye giden bilim insanları, olayın heyecanına kapılıp yaptıkları çalışmayı uzatıp dallanıp budaklandırmaya başlıyorsa  ve kendisine verilen 1 dakikalık süreyi aşıyorsa Bayan Sweetie Poo, olanca gücüyle bağırıyor: “Lütfen sus! Çok sıkıldım! Lütfen sus! Çok sıkıldım!”

Videoda da görebileceğiniz gibi, bu yöntem oldukça etkili!

Ödül töreni, şu sözlerle sona eriyor:

“Eğer ödül kazanamadıysanız, ya da aslında kazandıysanız üzülmeyin! Seneye daha şanslı olmanızı dileriz!”

Yıllar içinde gerek eleştiri ve hiciv amaçlı, gerek son yıllarda ağırlık kazanan güldürmek ve düşündürmek amaçlı pek çok Ig Nobel ödülü dağıtılmış durumda.

Eleştiri amaçlı ödül kazananların başında Hidrojen Bombası’nın mucidi ve Yıldız Savaşları projesinin fikir babası Edward Teller  geliyor. Teller, “Barış kavramını tamamen değiştirerek içini boşalttığı” için 1991 yılında verilen ilk Ig Nobel Barış ödülüne layık görülmüş. 1992 yılı Ig Nobel Edebiyat ödülü’nü 1981-1990 yılları arasında 948 bilimsel makale yayınlayan Yuri Struchkov kazanmış. ( Ortalama 3.9 günde bir makale ediyor!). 2010 yılı Ig Nobel ödülü  ise Deepwater Horizon petrol platformundaki patlama sonrası  “su ve yağın karışmayacağı yolundaki inanışı ortadan kaldıran” BP Petrol şirketine gitmiş.

 Ancak, her verilen ödül eleştiri  amaçlı değil.  Yıllar boyunca pekçok eğlenceli bilimsel araştırma da Ig Nobel ödüllerine layık görülmüş. Frans de Waal ve Jennifer Pokomy, şempanzelerin popolarının fotoğraflarından birbirlerini tanıyabildiklerini gösterdikleri çalışma ile 2012 Ig Nobel Anatomi ödülünü kazanmışlar. İngiltere’deki Keele Üniversitesinden Richard Stephens, John Atkins ve Andrew Kingston, küfür etmenin ağrıları azalttığını gösteren çalışmalarıyla 2010 Ig Nobel Barış ödülü kazanırken,  2009 yılı Ig Nobel Fizik ödülü, hamile kadınların ağırlık merkezlerinin değişmesi nedeniyle nasıl olup da devrilmediklerini gösteren çalışması ile Katherine K. Withcome, Daniel Lieberman ve Liza Shapiro’ya verilmiş. Marie- Christine Cadiergues, Christel Joubert ve Michael Frank ise, 2008 yılında, köpeklerin üzerinde yaşayan pirelerin, kedilerin üzerinde yaşayan pirelerden daha yükseğe atladıklarını gösterdikleri çalışmalarıyla Ig Nobel Biyoloji ödülüne layık görülmüşler.

Ig Nobel ödüllerinin ana amacı güldürmek ve düşünmek olsa da, kimi ödül alan çalışmaların zaman içinde son derece önemli bilimsel buluşlara zemin hazırlaması mümkün. Bugün, Ig Nobel almış olmasına rağmen, bilim dünyasında son derece saygı gören pekçok bilim insanı ve prestijli araştırma mevcut. Örneğin, daha önce yayınlanan Somon Ölüsünden Alınan Ders isimli yazımızda, Ig Nobel almış olan bir çalışmanın, fMRI ile yapılan çalışmalara nasıl eleştirel bir bakış açısıyla katkıda bulunduğundan bahsetmiştik. Benzer şekilde, geçen ayki sayımızda yayınlanan Bakarken Görememek isimli yazımızda bahsedilen ve değişim körlüğü alanında çığır açan Görünmez Goril deneyi de, 2004 yılında Ig Nobel Psikoloji ödülü almıştı. 2000 yılında, kurbağaları mıknatıs ile yerinden havalandırmayı başararak Ig Nobel Fizik ödülü kazanan  Nijmegen Üniversitesinden Andre Geim ise, Mucize Malzeme başlıklı yazımıza konu olan grafen maddesini keşfederek 2010 yılında gerçek Nobel Fizik ödülüne layık görüldü.

2006 yılında sivrisineklerin insan ayak kokusu kadar Limburger peynirini de sevdiklerini gösterdiği için Ig Nobel  Biyoloji ödülü kazanan çalışma, sivrisinek tuzaklarına peynir konması gibi basit bir yöntem geliştirilerek Afrika’da sıtmayla yapılan savaşta önemli bir aşamaya katkıda bulundu.

2013 Ig Nobel Ödülleri

Bu yıl, Ig Nobel Ödül Töreni, 12 Eylül 2013 tarihinde yapıldı. Ig Nobel kazananlar, bu yılki ödülleri olan bir cam çerçeve içindeki küçük kazmalarını (çerçeve üzerinde, acil durumda kazma ile camı kırınız yazılı) ve bu yıl ilk defa dağıtılan 10 trilyon dolarlık para ödüllerini Nobel ödüllü bilim insanlarının elinden kabul ettiler. Evet gerçekten de her ödül sahibine 10 trilyon dolar verildi!  Tam 10 Trilyon Zimbabwe Doları, ki yaklaşık 8 YTL ediyor!

Gelin, Ekim ayında açıklanacak gerçek Nobel ödüllerini beklerken,  bizi güldüren ama bir o kadar da düşündüren bu yılın Ig Nobel ödüllerine bir bakalım…

Tıp Ödülü:

Kalp nakli yapılan farelerde opera dinlemenin etkileri konulu çalışması ile Masateru Uchiyama, Gi Zhang, Toshihito Hirai, Atsushi Amano, Hisashi Hashuda , Xiangyuan Jin ve Masanori Niimi.

Psikoloji Ödülü:

İçki içip sarhoş olduğunu düşünen kişilerin, aynı zamanda kendilerini daha çekici sandıklarını gösteren çalışmalarıyla Laurent Bègue, Oulmann Zerhouni, Baptiste Subra, and Medhi Ourabah, Brad Bushman.

 Biyoloji ve Astronomi Ortak Ödülü:  

Kaybolan bokböceklerinin, Samanyolu Galaksisi’ne bakarak yön bulduklarını gösteren çalışmaları ile Marie Dacke, Emily Baird, Eric Warrant, Marcus Byrne ve Clarke Scholtz.

Güvenlik Mühendisliği Ödülü:

Hava korsanlarını hapseden mekanik bir düzenek icat eden merhum Gustano Pizzo. Pizzo’nun 1972 yılında patentini aldığı sistem, hava korsanının etkisiz hale getirecek şekilde sarılıp sarmalanmasının ardından otomatik bir kapaktan paraşütle dışarı atılması ve ineceği bölgedeki polis teşkilatının telsizle uyarılmasını sağlayacak karmaşık bir düzenek içeriyor.

Fizik Ödülü:

İnsaların göl yüzeyinde koşmalarının, hem göl hem de koşanların Ay’da olduğu sürece fiziksel olarak mümkün olacağını gösteren çalışmaları ile Alberto Minetti, Yuri Ivanenk, Germana Cappellini, Francesco lacquaniti ve Nadia Dominici.

Kimya Ödülü:

İnsanların soğan keserken ağlamalarının nedeninin daha önce bilinenden daha karmaşık olduğunu kanıtlayan çalışmaları ile Shinsuke Imai, Nobuaki Tsuge, Muneaki Tomotake, Yoshiaki Nagatome, Hidehiko Kumgai ve Toshiyuki Nagata.

 Arkeoloji Ödülü:

Yutulan küçük bir su faresinin kemiklerinin insan sindirim sisteminde nasıl eridiğini gözlemleyen çalışmaları ile Brian Crandall ve  Peter Stahl. Araştırmacılar, küçük bir su faresini pişirip yedikten sonra, izleyen günlerde dışkıdan topladıkları kemikleri analiz ederek, sindirim sürecinin kemikleri ne şekilde etkilediğini incelemişler. Amaç, bulunan arkeolojik kalıntılardaki sindirilmiş fosilleri daha iyi anlamak.

Barış Ödülü:

Toplum içinde alkışlamayı yasaklayan bir yasa çıkaran Belarus Devlet Başkanı Alexander Lukashenko,  ve tek kollu bir adamı alkışlama suçundan tutuklayan Belarus Devlet Polisi.

Olasılık Ödülü:

Uzun süre yatmış ineklerin ayağa kalkma ihtimallerinin de arttığını ve ayağa kalkmış bir ineğin ne zaman tekrar yatacağını tahmin etmenin zor olduğunu bulan Bert Tolkamp, Marie Haskell, Fritha Langford. David Roberts, ve Colin Morgan.

Halk Sağlığı Ödülü:

Kıskanç karıları tarafından penisleri kesilen erkeklere yapılan penis tamir ameliyat teknikleri hakkındaki önerileri ve bu tekniğin, penisin bir kısmının  ördek tarafından yenmesi halinde başarılı olmadığını gösteren çalışmalarıyla Kasian Bhanganada, Tu Chayavatana, Chumporn Pongnumkul, Anunt Tonmukayakul, Piyasakol Sakolsatayadorn, Krit Komaratal, ve Henry Wilde.

Meraklısına Notlar:

• 1991 yılından beri verilen Ig Nobel ödüllerinin tam listesini Improbable Research web sitesi veya Wikipedia’daki Ig Nobel Ödül Listesi sayfasından görebilirsiniz.

• Ekte, 2013 yılı Ig Nobel Ödülleri Töreninin tam videosu mevcut. ( İngilizce)

•  Açık Bilim Cep Yayınları’nda yayınlanan Dr. Karl ile Sohbetler cepyayının kahramanı Dr. Karl da göbek pamukçuğu üzerine yaptığı çalışması ile 2002 Ig Nobel ödülü kazanan biliminsanları arasında.

Kaynaklar:

1. Improbable Research web sitesi.
2. Auditory stimulation of opera music induced prolongation of murine cardiac allograft survival and maintained generation of regulatory CD4+CD25+ cells, Masateru Uchiyama, Xiangyuan Jin, Qi Zhang, Toshihito Hirai, Atsushi Amano, Hisashi Bashuda and Masanori Niimi, Journal of Cardiothoracic Surgery, vol. 7, no. 26, epub. March 23, 2012.
3. Beauty Is in the Eye of the Beer Holder’: People Who Think They Are Drunk Also Think They Are Attractive,” Laurent Bègue, Brad J. Bushman, Oulmann Zerhouni, Baptiste Subra, Medhi Ourabah, British Journal of Psychology, epub May 15, 2012.
4. Dung Beetles Use the Milky Way for Orientation, Marie Dacke, Emily Baird, Marcus Byrne, Clarke H. Scholtz, Eric J. Warrant, Current Biology, epub January 24, 2013. The authors, at Lund University, Sweden, the University of Witwatersrand, South Africa, and the University of Pretoria.
5. US Patent #3811643, Gustano A. Pizzo, “anti hijacking system for aircraft”, May 21, 1972
6. Humans Running in Place on Water at Simulated Reduced Gravity,Alberto E. Minetti, Yuri P. Ivanenko, Germana Cappellini, Nadia Dominici, Francesco Lacquaniti, PLoS ONE, vol. 7, no. 7, 2012, e37300.
7. Plant Biochemistry: An Onion Enzyme that Makes the Eyes Water, S. Imai, N. Tsuge, M. Tomotake, Y. Nagatome, H. Sawada, T. Nagata and H. Kumagai, Nature, vol. 419, no. 6908, October 2002, p. 685.
8. Human Digestive Effects on a Micromammalian Skeleton, Peter W. Stahl and Brian D. Crandall, Journal of Archaeological Science, vol. 22, November 1995, pp. 789–97.
9.  Are Cows More Likely to Lie Down the Longer They Stand? Bert J. Tolkamp, Marie J. Haskell, Fritha M. Langford, David J. Roberts, Colin A. Morgan, Applied Animal Behaviour Science, vol.124,nos.1-2, 2010,pp.1–10
10. Surgical Management of an Epidemic of Penile Amputations in Siam,  Kasian Bhanganada, Tu Chayavatana, Chumporn Pongnumkul, Anunt Tonmukayakul, Piyasakol Sakolsatayadorn, Krit Komaratal, and Henry Wilde, American Journal of Surgery, 1983, no. 146, pp. 376-382.